Lodosla Gelen Sessiz Katil: Karbon Monoksit

Televizyon veya radyoda hava durumunu dinlerken kuvvetli lodos bekleniyor sözünden sonra “soba ve şofben zehirlenmelerine karşı dikkatli olunmalıdır” şeklinde uyarıları işitmeyeniniz yoktur sanırım. Hava durumu sunan spikerlerin bu uyarıyı yapmaları hayati önem taşır. Çünkü halen ülkemizde soba ile ısınma, sobadan sızan karbon monoksit gazına bağlı zehirlenme ve ölümler sık görülmektedir. 

Karbon monoksit (CO), yanma tepkimesi ile ortaya çıkan bir karbon ve bir oksijen atomundan oluşan molekülün adıdır. Kömür, odun ve petrol türevi (LPG, doğalgaz gibi) gibi yapısında karbon bulunan yakıtlar yandığı zaman ortaya karbondioksit ve su açığa çıkar. Ancak ortamda yetersiz oksijen varsa tam yanma gerçekleşmez ve karbondioksit yerine CO ortaya çıkar. Hem karbondioksit hem de CO’in belli bir oranın üzerine çıkması ise tehlike arz eder.  

CO gazı renksiz, kokusuz, tatsız ve tahriş etme özelliği olmayan bir gazdır. Bu özelliklerinden dolayı kendini fark ettirmeden insanları zehirler ve “sessiz katil” olarak adlandırılır. CO gazı solunarak akciğerler aracılığıyla kana karışır, kanda oksijen taşıyan hemoglobine bağlanır ve karboksi hemoglobin (COHb) düzeyi artar.  Hemoglobine afinitesi oksijenin yaklaşık 300 katı olduğundan hemoglobin bağlanmak için CO’i tercih eder. Kanda COHb düzeyinin artması demek dokulara gerekli olan oksijenin taşınamaması ve dokuların oksijensiz kalması demektir. Bunun sonucunda başta hayati fonksiyonları olan beyin ve kalp gibi organlarımız olmak üzere tüm organlarımızın işlevleri bozulur. Normal şartlarda vücudumuzdaki COHb düzeyi %0.5-3 arasındadır. CO ile zehirlenme %15 düzeylerinde başlar, %20-50 toksik, %50-60 üzeri ise öldürücü düzey kabul edilir. Sigara içenlerde de normalden biraz yüksek COHb düzeyleri görülür (%4-12). 

Zehirlenen hastalarda başlangıçta hafif uyuşukluk, durgunluk, baş ağrısı, baş dönmesi, bulantı, kusma, kulak çınlaması, bitkinlik hissi, sersemleme ve uyuklama gibi belirtiler görülebilir. Başlangıçtaki bu belirtiler non-spesifiktir ve birçok hastalık ile karıştırılabilir. Kış aylarında özellikle bu bulgularla hastaneye başvuran hastalarda CO zehirlenmesi ayırıcı tanıda düşünülmelidir. Ciddi zehirlenmelerde göğüs ağrısı, nefes darlığı, bayılma, nöbet geçirme, şuur değişikliği, koma, solunum ve kalp durması sonucu ölümler görülebilir. Yaşlılar, kalp ve KOAH gibi akciğer hastalıkları olanlar CO gazından daha fazla etkilenirler. 

CO zehirlenmeleri genellikle karbon içeren yakıtların havalandırması az olan yerlerde yakılması sonucu oluşur. Ayrıca yangınlarda diğer toksik gazlarla birlikte, maden ocaklarında, garaj veya benzeri yerlerde egzoz dumanına bağlı olarak, propan yakıtı ile çalışan portatif kamp ısıtıcılarının kullanılması durumlarında da görülmektedir. Zehirlenme olgularının yaklaşık %63′ü soba, %30′u şofben, %7′si doğalgaz nedeniyledir. Özellikle soba dumanına bağlı CO zehirlenmeleri topluca ölümlere yol açabilmektedir. Bir aileden çok sayıda kişi aynı anda kaybedilmektedir. Son yıllarda moda olan nargile kafelerin denetimsiz olanlarında da kişiler CO gazı ile zehirlenebilmektedir.

Peki, neden rüzgârlı özellikle de lodoslu havalarda CO zehirlenme oranlarında artış görülür buna cevap verelim. Lodos güneybatıdan esen ve ılık bir hava getiren rüzgarın adıdır. Lodos, ılık bir hava getirdiği için estiği bölgelerde aşağıya doğru bir basınç oluşturur. Oluşan bu alçak basınç bacalardan çıkan gazların dışarı salınımını engelleyerek bacaların geri tepmesine neden olur. Geri dönen bu gazlar solunmaya başlandığında da zehirlenme ortaya çıkar. 

Bacader’in kayıtlarına göre; ülkemizde 2011-2017 yılları arasında toplam 9698 (yılda ortalama 1616) baca kaynaklı zehirlenme ve 1182 (yılda ortalama 197) ölüm vakası bildirilmiştir. Yapılan analizler göstermiştir ki; soba zehirlenmelerinin temel nedeni ev içinde bacaların iyi ayarlanmaması, sobanın alt ve üst kısmının dikkatli bir şekilde kapalı olup olmadığının kontrol edilmemesi ve ortamın yeterli miktarda taze hava ile beslenmemiş olması veya CO’i tahliye edici havalandırmanın olmayışı gibi ihmallerden kaynaklanır.

CO zehirlenmelerine bağlı ölümlerin görüldüğü olgular genellikle gece uyurken zehirlenen olgulardır. Bunların çoğunluğunda gece yatmadan evvel sobanın yakıldığı veya yanmakta olan sobaya kömür eklendiği görülmüştür. Uyku esnasında içeri sızan bu gazı fark etmek imkânsız olduğundan ciddi zehirlenme ve ölüm görülür. CO açısından en önemli unsur sobanın sabaha kadar kendi yakıtıyla yanmasını sağlamaktır. Ayrıca sobayı yakarken üstten yakmalı ve soba tam tutuşmadan ilave yakıt atılmamalıdır. Bu sayede sobanın daha etkin bir biçimde yanması sağlanmış ve CO salınımını en aza indirilmiş olur. Soba borularının direk camdan ya da duvarı delerek dışarı verildiği durumlarda da dışarıdan gelen rüzgâr gazı baskılayarak kolayca içeri gönderebilmekte ve bu durum zehirlenmelere yol açmaktadır.

Şofbene bağlı CO zehirlenmeleri ise genellikle gaz kaçaklarından değil, yeterli havalandırma olmayan yerlerde oksijen oranının düşmesi sonucu ve CO oranının yükselmesiyle gerçekleşir. Şofbenin kullanıldığı yere sürekli temiz hava girmesi sağlanmalıdır veya mümkünse şofben banyo dışında bir yere kurulmalıdır. Baca bağlantısı olmayan yerde şofben çalıştırılmamalıdır. Şofben bacaya en kısa uzaklıkta olmalı, baca borusu hafif yükselecek ve sızıntı olmayacak bir şekilde bacaya bağlanmalıdır. Şofben montajı mutlaka yetkili servis tarafından yapılmalıdır.

Zehirlenmeleri engellemek için yapılacak diğer önlemleri ise şöyle sıralayabiliriz: Standartlara uygun olmayan bacalar standartlara uygun hale getirilmelidir. Bacalar ve borular mutlaka temizlenmelidir. Havalandırmalar kapatılmamalıdır. Bacalı soba, kombi ve şofben bulunan odalarda uyunmamalıdır. Yatılması zorunluluk arz ediyorsa soba, kombi ya da şofben mutlaka kapatılmalıdır. Mutfaklarda kombi ve şofbenler ile aspiratör aynı bacaya bağlanmamalıdır. 

CO zehirlenmelerinin önüne geçmenin en kolay yolu ise her bacalı soba, kombi ve şofbenlerin yanında mutlaka bir CO dedektörü kullanmaktır.  Bacaların uçlarına takılan döner bacalar da çıkan gazların dışarı atılmasını sağlarken rüzgârın geri tepmesine engel olur. 

Şuuru açık bir kişi ortamda CO gazı bulunduğundan şüpheleniyorsa camları açmalı, ortamı havalandırmalı, mümkünse ortamdan uzaklaşıp temiz havaya çıkmalıdır.  Eğer zehirlenmiş bir kişiyi kurtaracaksa öncelikle kendi güvenliğini sağlamalı sonrasında kişiyi ortamdan uzaklaştırmalı ve 112’yi aramalıdır. Solunumu olmayan nabzı alınamayan hastalarda temel yaşam desteği başlatılmalıdır. Dokulardaki oksijensizliği gidermek ve kandaki CO’i temizlemek için bütün hastalara %100’lük oksijen verilmelidir.

Gerek soba dumanı, gerekse şofben-doğalgaz-egzoz kaynaklı CO zehirlenmeleri yukarıda kısaca bahsettiğimiz tedbirlerle önlenebilir ve böylece ölümler durdurulabilir.

Lodosun ölüm değil sadece ılık esintiler getirmesi dileğiyle...