02.04.2020 tarihli yazımın başlığı, “COVID-19: İş Kazası Meslek Hastalığı İkilemi” idi. Bahse konu yazı, Türkiye mevzuatında meslek hastalığı sayılabilmenin koşulları hakkında idi.

Bugünkü yazımda irdelemek istediğim konu, kazanın işçinin başına gelen, hastalığın ise meslek mensubunun başına gelen bir durum olması meselesidir.

Meslek hastalığı, Uluslararası Çalışma Örgütü (UÇÖ) tarafından, iş faaliyetinden ortaya çıkan risk faktörlerine maruz kalmanın sonucu olarak herhangi bir hastalığa yakalanma şeklinde tanımlanmıştır.

Türkiye, UÇÖ tarafından 03.06.1981 yılında kabul edilen 155 No'lu İş Sağlığı ve Güvenliği ve Çalışma Ortamına İlişkin Sözleşme’yi, 07.01.2004 tarihli 5038 Kanun Numaralı İş Sağlığı ve Güvenliği ve Çalışma Ortamına İlişkin 155 Sayılı Sözleşmenin Onaylanmasının Uygun Bulunduğu Hakkında Kanun ile onaylamıştır. 13.01.2004 tarihli ve 25345 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Kanun’un yürürlük tarihi ise 22.04.2005 olarak kabul edilmiştir.

Özgün dildeki ismi “Occupational Safety and Health Convention” olan 155 No’lu sözleşme, otuz maddeden oluşmaktadır. Bu otuz madde içinde meslek hastalığı tanımı yoktur.

Meslek hastalığı tanımını bulabileceğimiz metin, 155 No'lu İş Sağlığı ve Güvenliği ve Çalışma Ortamına İlişkin Sözleşme’ye ek 2002 tarihli Protokol’dür. Bu protokol aralarında Türkiye’nin de bulunduğu 174 devlet tarafından, an itibarı ile, imzalanmamıştır. Protokol’ün 1’inci maddesinde tanımlara yer verilmiştir. Tercüme hatasına mahal vermemek adına, tanımlar, aşağıda özgün dilde verilmiştir.

• Occupational Accident
• covers an occurrence arising out of, or in the course of, work which results in fatal or non-fatal injury
• Occupational Disease
• covers any disease contracted as a result of an exposure to risk factors arising from work activity
• Dangerous Occurrence
• covers a readily identifiable event as defined under national laws and regulations, with potential to cause an injury or disease to persons at work or to the public;
• Commuting Accident
• covers an accident resulting in death or personal injury occurring on the direct way between the place of work and:

(i) the worker's principal or secondary residence; or

(ii) the place where the worker usually takes a meal; or

(iii) the place where the worker usually receives his or her remuneration.

Yukarıdaki metin dikkatle irdelendiğinde karşımıza çıkan durum nedir?

İlk dikkati çeken, gerek Sözleşme’de gerekse Ek Protokol’de kaza da olsa hastalık da olsa “Occupation” teriminin varlığıdır. Bu dil birliği, ülkemizde hâlen sağlanmış durumda değildir.

İş ve meslek farklı mıdır?

Türk Dil Kurumu Sözlüğü’nde meslek şöyle tanımlanmıştır (TDK Güncel Türkçe Sözlük, E.T: 2020) :

1. Belli bir eğitim ile kazanılan, sistemli bilgi ve becerilere dayalı, insanlara yararlı mal üretmek, hizmet vermek ve karşılığında para kazanmak için yapılan, kuralları belirlenmiş iş
2. Uğraş

İLK ARA SONUÇ

Sosyal adalet kavramı ile evrensel ve kalıcı barışa katkıda bulunmak amacıyla kurulan UÇÖ Anayasası’nın başlangıç metninde yer bulan, çalışanın iş kaynaklı hastalık veya yaralanmalardan korunması sosyal adaletin temel bir unsurudur ifadesi, 1944 yılındaki Philadelphia Bildirgesi’nde yer almış ve 1998 yılındaki Adil Küreselleşme için UÇÖ Sosyal Adalet Bildirgesi'nde de teyit edilmiştir (Behrendt, 2014).

UÇÖ’nün çalışan sağlığı ve güvenliği uygulamalarındaki amacına yönelik temel ilkeler, paydaşlara, hak ve sorumlulukları birlikte yüklemektedir. Sağlıklı ve güvenli çalışma ortamı sağlanmasında çalışan ve işverenin eğitimi en önemli unsurlardandır. (Lie, 2002; Alli, 2008).

6331 Kanun Numaralı Kanun’un eğitim hakkındaki maddelerinde de amaç kuralları belirlemek değil midir? Şu hâlde işçi kuralları belirlenen bir iş yapıyor ise [ya da en azından amaçlanan bu ise] neden meslek erbabı değildir?

MESLEK NEDİR?

Meslek olarak tanımlanmış işi yapan kişiye profesyonel, erbap veya meslek uzmanı denilmektedir (TDK Güncel Türkçe Sözlük, E.T: 2015). Meslek uzmanı, görevini yaparken başarıyla tamamladığı eğitim aşamasında edindiği bilgiye dayanarak karar veren ve eylemde bulunan, kendisinden hizmet alanların da bu karara güvendikleri kişidir (Editorial, 1973).

Abraham Flexner’e göre mesleki uzmanlık, çoğunluğu zihinsel işlerin bireysel sorumlulukla gerçekleştiği, temel bilgilerin araştırmalarla yenilendiği ve geliştirildiği, teorik ve pratik unsurlar içeren, eğitiminin uzmanlık gerektirdiği, meslektaşların güçlü bir örgütlenme bilincinde olduğu ve üyelerinin hem mesleki örgüte hem de topluma karşı özgeci tutumlarını gerektiren bir yapıdır (Flexner, 1915; White, 2008).

Richard Hall’a göre mesleki uzmanlık; meslek standartlarında kalabilme bilincini, mesleğinin toplum için önemli ve gerekli olduğu bilincini, meslek sevgisini, mesleğin meslektaşlar tarafından öz denetime tabi tutulabileceği inancını ve özerk çalışma isteğini gerektirir (Hall, 1968; Snizek, 1972).

Ernest Greenwood’a göre mesleki uzmanlık, teorik bir sistemi, bir hakkı, toplumsal kabulü, etik kodları ve mesleki kültürü gerektiren niteliksel bir tanımdır (Cervone, 1996).

Cyril Houle’ye göre mesleki uzmanlık; örgün eğitimi, akreditasyonu, alt kültür oluşumunu, kanunlara uygunluğu, kamuoyu tarafından kabulü, etik davranmayı, örgütsel disiplin kontrolünü, meslektaş ve hizmet alanlarla ilişki içinde olmayı talep eder (Houle, 1980).

Devletlere göre farklılıklar göstermek ve sayıları pek tabii olarak çoğaltılabilmekle birlikte bazı meslekler; avukatlık, danışmanlık, din adamlığı, diş tabipliği, eczacılık, eğiticilik, emlakçılık, gazetecilik, hemşirelik, mimarlık, muhasebecilik, mutemetlik, mühendislik, müşavirlik, pilotluk, psikologluk, sigortacılık, tabiplik, yayımcılık olarak sıralanabilir.

İKİNCİ ARA SONUÇ

Flexner, Hall, Greenwood ve Houle’un meslek tanımı, sosyolojik ve felsefi bir yaklaşım olup, yeni milenyumun çalışma hayatına yönelik ilkelere de uzaktır.

ULUSLARARASI STANDART MESLEK SINIFLAMASI

UÇÖ tarafından oluşturulan Uluslararası Standart Meslek Sınıflaması [USMS – (International Standard Classifıcation Of Occupations, ISCO-08)], meslekler hakkında uluslararası iletişimi kolaylaştırabilmek, mesleki verileri bilimsel veri hâline dönüştürebilmek ve oluşturulmuş standartların küresel ölçekte kullanımına olanak sağlamak yönünde önemli bir yapıdır (ILO, 2012, s.9). UÇÖ’nün mesleklerin standartlaştırılması çalışmaları kuruluş yıllarında başlamıştır. Özellikle 1952 yılında hazırlanan ve 1954 yılında geçici onay alan liste önemlidir. Bahis konusu liste 1958 yılında onaylanmıştır. Uluslararası Standart Meslek Sınıflaması (USMS-58/ISCO-58) olarak bilinen standart bin 700’den fazla mesleği tanımlar (ILO, 1958).

1987 yılında kabul edilen ve onaylanan USMS-88 ise benzer meslekleri gruplayarak, beceri düzeyi ve uzmanlaşma kavramlarını da içermesi nedeniyle öncül standartlardan farklılık arz etmektedir. UÇÖ tarafından 2008 yılında yürürlüğe konulan USMS-08 ise bir önceki sınıflamanın güncellenmesidir (ILO, 2012, s.5). USMS’nin güncellenmesi çalışmalarında önemli nedenlerden birisi de sağlık hizmet sunumunda kapsamın genişlemesidir (ILO, 2012, s.6).

USMS-08 dört düzeyli bir hiyerarşik sınıflandırma ölçütü ile dört yüz otuz altı meslek grubu sınıflandırılmıştır. Meslekler on ana gruba bölünmüştür. Bu ana gruplar; yöneticiler, meslek uzmanları, teknisyenler ve yardımcı meslek uzmanları, büro işlerinde çalışanlar, hizmet ve satış işlerinde çalışanlar, tarım, su ürünleri ve ormancılık işlerindeki vasıflı çalışanlar, esnaf ve zanaatkârlar, tesis ve makine operatörleri ve montajcılar, nitelik gerektirmeyen meslekler ve silahlı kuvvetlerle ilgili meslekler olarak tanımlanmıştır (ILO, 2012, s.65).

SON SÖZ

Fransız yazar Paul Valéry’nin, Dil’in düşünceyi ister istemez düzenlediği görüşü, bir dilde kullanılan terimlerin, kişide oluşturduğu kavram ve imgelemler vasıtası ile önemli sonuçlar doğurduğuna işaret eder (Karadüz, 2008).

UÇÖ 2008 yılında Adil Bir Küreselleşme İçin Sosyal Adalet Bildirgesi’ni kabul etmiştir (ILO, 2008). Bildirge ile 1999 yılında vaz edilen küreselleşme çağında insana yakışır iş kavramını bu kez çerçevelendirmiştir.

Genel temayülün farklı yönde olacağını düşünmemekle birlikte, hâlen, Türkiye’de iş ve meslek terimlerini farklı algılayanlar varsa USMS-08’in nitelik gerektirmeyen işleri de meslek olarak değerlendirdiğini vurgulamakta fayda olduğunu düşünüyorum.

Ancak terim birliğinin sağlanmasının iş barışına önemli katkılarda bulunacağı gerçeği yadsınmamalıdır.

Bize göre, ya “meslek kazası” ya da “İş Hastalığı” tanımlarından biri kullanılmalıdır. Bir diğer yaklaşım ise bütünleştirici işlevi ile “çalışanın kazası” ve “çalışanın hastalığı” terimlerini kullanılır hâle getirmektir.

Öte yandan, COVID-19 hastalığına muhatap olan sağlık mensuplarının durumu, esasen, 155 No'lu İş Sağlığı ve Güvenliği ve Çalışma Ortamına İlişkin Sözleşme’ye ek 2002 tarihli Protokol’de açık olarak mevcuttur. Bu konu bir sonraki yazımda çalışılacaktır.

KAYNAKÇA

• Alli BO. (2008). Fundamental Principles of Occupational Health and Safety, ILO Press, Geneva, p.21,22.
• Behrendt C, Bonnet F, Drouin A,  Hagemejer K,Ortiz I, Scheil-Adlung X, St-Pierre Guilbault ES, Woodall J. World Social Protection Report 2014/15 Building Economic Recovery, Inclusive Development and Social Justice. (2014). ILO Publications, Geneva, p.9-12.
• Cervone FP, Mauro LM. (1996). Ethics, cultures, and professions in the representation of children, Fordham Law Rev, 64(4):1975.
• Editorial. (1973). Professional Negligence. University of Pennsylvania Law Review, 121(3):631.
• Flexner A. (1915). Is Social Work A Profession: Proceedings of The National Conference of Charities and Correction. The Hildmann Printing Company, Chicago, p.577.
• Hall RH. (1968). Professionalism and bureaucratization. American Sociological Review, 63(1):93.
• Houle CO. (1980). Continuing Learning in The Professions, Jossey-Bass. Inc., San Francsico, p.47.
• ILO, Declaration on Social Justice for a Fair Globalization şeklindeki özgün metni için Bkz. https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---dgreports/---cabinet/documents/generic document/wcms_371208.pdf (Erişim Tarihi: 01 Nisan 2018).
• ILO. (1958). International Standard Classification of Occupations. ILO Publications, Geneva, p.1-17. http://www.ilo.org/public/libdoc/ilo/1958/58B09_81_engl.pdf (Erişim Tarihi: 11 Ağustos 2018).
• ILO. (2012). International Standart Classification of Occupations: ISCO-08 Version 1. ILO Publications, Geneva, p.9.
• ILO. (2012). International Standart Classification of Occupations: ISCO-08 Version 1. ILO Publications, Geneva, p.9.
• Karadüz A. (2008) “Yazı ve Yazım Kavramlarının Dilin Anlam ve Ses Ögeleriyle İlişkisi” International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 3(6):434.
• Lie A, Baranski B, Husman K, Westerholm P. (2002). Good Practice in Occupational Health Services: A Contribution to Workplace Health. WHO Publications, Geneva, p.9.
• Snizek WE. (1972). Hall's professionalism scale: An empirical reassessment. American Sociological Review, 137(2):109.
• TDK Güncel Türkçe Sözlük.  http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&keli me =MESLEK (Erişim Tarihi: 09 Ağustos 2015).
• TDK Güncel Türkçe Sözlük.  http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts& arama=gts&kelime =PROFESYONEL (Erişim Tarihi: 09 Ağustos 2015).
• TDK. https://sozluk.gov.tr/ Meslek kelimesi (Erişim Tarihi: 09 Ağustos 2015).
• White WB, Sowers KM, Dulmus CN. (2008). The Profession of Social Work. John Wiley & Sons Inc., New Jersey, p.82.