Afet ve Acil Durum Yönetiminde İtfaiye Kurumu ve Hizmetlerinin Değerlendirilmesi, İtfaiye Teşkilatı için Kurumsal Pozisyon Önerisi

Modern afet yönetiminin temel amacı, sadece enkaz altından sağ veya vefat etmiş insanları çıkarmak, çadır alanları kurmak veya ceset torbası sayısı hesaplamak değildir.

Gelişmiş vizyon ile afet yönetimi artık, afet öncesi bütün riskleri belirleyip ortadan kaldırmak, müdahale ve sonrası aşamalar için hazırlıkları en üst seviyede tutmak hedefleri ile hareket etmektedir.

İyi bir kriz yönetimi, öncesinde planlanmış iyi bir Risk Yönetimine bağlıdır.

Kriz yönetimi, afet veya acil durumun meydana gelmesinden itibaren devreye girmektedir. Risk yönetimi her gün, her saat ve sürekli bir periyodu ifade etmektedir.

Dolayısı ile yerel ve genel idarelerin vazgeçilmezi, bütün planlarının temeli ve yönetim anlayışları Risk Yönetimi üzerine oturtulmalıdır.

İtfaiye Teşkilatı, modern bir afet ve acil durum yönetiminde tam merkezde olması gereken en önemli kurumdur. Uzak ve yakın tarih bunun ispatıdır.

İtfaiye kelimesi Arapça “ifta“ kökünden gelmektedir ve söndürme anlamı taşımaktadır.

Tarihte bilinen en eski itfaiye teşkilatı Roma imparatorluğu dönemindedir. O dönemde çıkan yangınlarda, fazla sayıda insan ölümünün önüne geçmek, yangınla mücadele etmek ve erken haber almak konusunda önlemler almak amacıyla, basit de olsa görevli birlikler oluşturulmuştur.

Ülkemizde itfaiye teşkilatı ilk olarak 1714 senesinde Osmanlı İmparatorluğu zamanında Yeniçeri Ocağı'na bağlı olarak Dergâh-ı Âli Tulumbacı Ocağı ismiyle kurulmuştur. Yeniçeri Ocağı'nın 1826'da kaldırılmasıyla birlikte yerine 1827 yılında ordu içinde “Yangıncı Taburu”  isimli itfaiye teşkilatı kurulmuştur.

İtfaiye yıllarca askeri bir kurum olarak hizmet etmiştir.

1846’ da ilk kez çıkarılan Belediye Nizamnamesi ile itfaiye askeri bir yapılanmadan çıkarak, bölgesel ve yerel idareler bünyesinde konumlanmaya başlamıştır.

Dünya’ da Bazı Büyük Şehirlerin İtfaiye Teşkilatları:

Londra’ da İtfaiye Teşkilatı, yerel bazda Büyükşehir ölçeğinde Acil Durum Planlama Dairesine bağlı olarak çalışmaktadır.

Newyork’ da yerel bazda belediyeye bağlı 12 bin personelli, büyük bir İtfaiye Teşkilatı bulunmaktadır.

Tokyo’ da İçişleri Bakanlığına bağlı İtfaiye Genel Müdürlüğü bünyesinde 20 bin personeli olan Tokyo Şehir İtfaiyesi bulunmaktadır.

Paris’ de yerelde Büyük Şehir İtfaiye Teşkilatı bulunmaktadır.

İstanbul’ da İstanbul Büyükşehir Belediyesine bağlı İstanbul İtfaiye Daire Başkanlığı bulunmaktadır.

2003 tarihi itibari ile 1.000 kişiye düşen itfaiyeci sayısı;

• Birleşik Krallık’ da 1,14, 
• Almanya’ da 15,3, 
• Fransa’ da 4,2, 
• Japonya’ da 9,2, 
• İtalya’ da 1, 
• Türkiye’ de 0,21’ dir.

(Yentürk, N., Ünlü, A., Tarı, E. ve İlki, A. (2003), Türk İtfaiye Teşkilatının Yeniden Yapılandırılması, İstanbul: İTÜ Afet Yönetim Merkezi)

İtfaiye Teşkilatı mevzuat açısından 5393 sayılı Belediye Kanunu 52 ve 53.maddesinde yerini bulmaktadır.

İtfaiye 21.10.2006 tarih ve 26326 sayılı Belediye İtfaiye Yönetmeliğinde yasal görevler sıralanmıştır.

Yangınlara müdahale etmek ve söndürmek, teknik kurtarma işleri yapmak, ilk yardım hizmeti sunmak, arama kurtarma çalışmalarına katılmak başta gelen görevlerindendir.

1959 tarihli 7269 sayılı Afet Kanunu, afet yönetimi konusunda, afetin olduğu yerin vali veya kaymakamını yetkili kılmakta, belediye başkanını ise onlara sadece destek veren ikincil bir konumda tutmuş bulunmaktadır.

Bu vaziyet, itfaiye gibi bir kurumun faaliyet ve hazırlıklarından mülki idare amirlerinin habersiz olması sonucunu doğurmakta, olası afetlerde daha baştan koordinasyon, sevk ve idare hususunda sıkıntılar başlamaktadır.

Afette koordinasyon can alıcı, çok kritik ve olmazsa olmaz bir şarttır.

Mülki idare amirlerinin habersiz oldukları itfaiye teşkilatları, ilçe düzeyinde de belediye idarelerince yeterince bilinmemekte, ilçe koordinasyon toplantılarına çağrılmamakta, ilçe planlarında görüşleri sorulmamaktadır. İlçe bazında belediyelerin bile habersiz oldukları ve yapılarına dahil etmedikleri itfaiye teşkilatı, afetlerde valilerce nasıl yönlendirilebilecektir?

İtfaiye Teşkilatının ülkemizde belediyelere bağlanması, afet ve acil durumlara olayın yaşandığı yere hızlı ve direk müdahale edebilme imkanı bulmak içindir. Ancak, bu ihtiyaç, itfaiyenin belediyeye bağlanmasını zorunlu tutmaz.

İtfaiye Teşkilatı Hakkında Tespit ve Öneriler

1. İtfaiye Teşkilatı, müstakil merkezi bir Genel Müdürlük olmalı, ilçelere kadar şubeleri açılmalıdır. Bu merkezîleşme, itfaiyenin müdahale kapasitesini güçlendirecek, daha verimli hareket etmesine olanak tanıyacaktır.
2. 657 sayılı Devlet Memurları kanununda tanımlı bir meslek olmayan İtfaiyecilik için, net bir tanım yapılıp ilgili kanuna koyulmalı, İtfaiyecilik Sağlık Mensupları veya Emniyet Mensupları gibi bir sınıf olmalıdır.
3. İtfaiyeciler belediyelerde Genel Hizmet Sınıfına dahil edilmektedir. Bu kadar hassas ve önemli bir teşkilatın, meslek tanımlarının olmaması nedeni ile dahil edildikleri bu sınıfta, hak ettikleri özlük hakları da bulunmamaktadır.
4. Meslek olarak tanımadıkları ve özlük hakları yapılandırılmadığı için yıpranma payları da olmamakta, dolayısı ile itfaiye şartlarının asla kabul edemeyeceği yaş sınırı olan 65 yaşına kadar çalışmaktadırlar.
5. 2021 itibari ile 45 üniversitede Sivil Savunma ve İtfaiyecilik Programı, 15 lisede İtfaiyecilik ve Yangın Güvenliği dalı bulunmaktadır. Buralardan mezun olanlar İtfaiyeciliğin bir meslek olarak tanınmaması ve özlük haklarının olmaması nedeni ile istihdam konusunda sıkıntılar yaşanmaktadır.
6. Mensubiyet, her meslekte olduğu gibi, İtfaiyecilikte de büyük bir olaydır. TSK Personeli, Emniyet Personeli, Sağlık Personeli gibi İtfaiye Teşkilatı Mensubu Personeli olabilmek için önce meslek tanımı ve özlük hakları belirlenip yayınlanmalıdır.
7. Afet ve Acil Yardım Yönetiminde, olay yeri komutanın kimde olduğu hususu hala karmaşıktır. Her türlü acil durum ve afet anlarında olay yerinin komutasında polis mi, jandarma mı, savcı mı, Kızılay mı kim yetkilidir? 
8. İtfaiye Teşkilatı ve Amiri, afet ve acil durum olduktan sonra, ilgili olay yerinde en üst yetkili olmalıdır. Polis, Jandarma, Kızılay, STK ve diğer kamu kurumları itfaiyenin sevk ve idaresinde girmelidir. İtfaiye Teşkilatı ve Amiri, olay yeri sevk ve idaresinden ilgili yerin en üst mülki amirine karşı sorumlu olmalıdır.
9. AFAD kurumu, TAMP ve İRAP’lar ile itfaiyenin bu yeni fonksiyonu tespit edilmelidir. 
10. Afad artık opreasyonel bir kurum değil, stratejik planlamadan sorumlu, ilçelerde kaymakamların, illerde valilerin emrinde olan bir kurum olmalıdır.

Bu maddeler yapılabilirse, yangınlar başta olmak üzere birçok acil durum veya afette, öncesinde yapılan risk azaltma hazırlıkları ile beraber çok daha etkin müdahale ve kurtarma çalışmaları yapılabilir.

Bu vesile ile Bolu Kartalkaya Kayak Merkezi'nde bulunan Otel'de 21.01.2025 gece saatlerinde çıkan yangın afetinde vefat eden vatandaşlarımıza rahmet, yaralananlara şifalar diliyorum.

Yangınsız afetsiz günler diliyorum.